معماری مدرن اولیه (Early Modern Architecture)
(1264 - 1293 ه.ش.) (1885 - 1914)
(بخش اول)
1- مقدمه
در طی چهار قرن (16، 17، 18 و 19 میلادی) که تغییرات زیربنایی در جهان‌بینی دنیای غرب پدید آمد، بینش انسان غربی نسبت به خود و جهان پیرامون به طور اساسی دگرگون شد. بایدها و نبایدها و مقدسات و نامقدسات جهان سنت زیر سؤال رفت و به جای آن هستی‌ها، واقعیات، کارکردها و عملکردهای دنیای مدرن به تدریج جایگزین شد و علم لاهوتی به علم ناسوتی تبدیل گردید. لذا همه امور محسوس موضوع شناخت شد. زمین شناسی، اقيانوس‌شناسی، زیست شناسی، انسان‌شناسی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و غیره به صورت موضوعاتی در آمد که به طور پیوسته و نظام‌مند مورد تحقیق و تفحص قرار گرفت. علم این جهانی و شناخت، به صورت غایت انسان مدرن در آمد.
تأکید بر قوه تفکر انسان، واقعیات عینی، کشف قوانین طبیعت و تجربه و آزمایش باعث پدید آمدن شرایطی شد که علم و به تبع آن تکنولوژی به سرعت رشد و توسعه یافت. هر تحقیق و پژوهشی باعث اختراع و اكتشاف جدیدی شد که آن نیز به نوبه خود پدیده‌ها و ابداعات جدیدتری را به دنبال داشت.
جیمز وات 44 در سال 1769 در شهر گلاسکو در شمال انگلستان ماشین بخار را ساخت و طلیعه انقلاب صنعتی و تکنولوژی مدرن ظهور کرد. استفاده از نیروی بخار به عنوان نیروی محرکه، توان و قدرت بی‌اندازه برای توسعه صنایع به وجود آورد. تولید خانگی و کارگاهی در مقیاس خرد و محلی به سرعت تبدیل به تولید انبوه در کارخانجات با استفاده از قدرت ماشین و ابزار نوین شد. از اولین نمونه‌های کارخانجات مدرن می‌توان از نخ‌ریسی، پارچه‌بافی، ابزارآلات، مصالح ساختمانی و وسایط حمل و نقل مانند کشتی‌سازی و راه‌آهن نام برد.
اولین خط آهن در انگلستان در سال 1825 احداث شد. تا سال 1840، 800 کیلومتر راه آهن و تا سال 1850، 6۰۰۰ کیلومتر راه‌آهن در انگلستان کشیده شد. اولین کشتی بخار در سال 1807 در امریکا ساخته شد و سال 1840 اولین کشتی بخار از اقیانوس اطلس عبور کرد. تلگراف در سال 1844 و تلفن در سال 1876 اختراع شد. در سال 1879 توماس ادیسون چراغ برق و در سال 1885 کارل بنز اولین اتومبیل با سوخت بنزینی را اختراع کردند.
صنایع مربوط به ساختمان نیز به سرعت پیشرفت کرد. صنعت شیشه‌سازی در نیمه دوم قرن 18 گسترش بسیار یافت. در سال 1806 جام‌های شیشه ای به ابعاد 2/2 در 1/7 متر تولید شد. آسانسور در اواسط قرن 19 در نیویورک اختراع شد. تولید تیرآهن، فولاد و سیمان در طی قرن 19 در کلیه کشورهای غربی رشد بسیار سریع داشت.
از تبعات انقلاب صنعتی، رشد سریع شهرنشینی بود. صنعتی‌شدن کشاورزی و احداث کارخانجات در اطراف شهرها و همچنین ارائه خدمات جدید در شهرها باعث جابه‌جایی جمعیت شد و ساکنان عمدتاً کشاورز در روستاها به عنوان نیروی کار روانه کارخانجات در شهرها شدند.
ساختار جمعیتی در انگلستان در اوایل انقلاب صنعتی به گونه‌ای بود که یک پنجم جمعیت در شهرها و چهارپنجم در روستاها سکنا داشتند. در اواسط قرن 19، نیمی در شهرها و نیمی دیگر در روستاها بودند. در حال حاضر چهارپنجم مردم در شهرها و یک پنجم در روستاها زندگی می‌کنند. به وجود آمدن طبقات جدید اجتماعی به نام کارگران صنعتی و مالکان کارخانجات یا بورژوازی و پدید آمدن اختلافات شدید طبقاتی، باعث پیدایش نظریه های ضدسرمایه داری مانند سوسیالیسم و کمونیسم شد. در تعدادی از کشورهای اروپایی، منازعات و یا انقلابات کارگری رخ داد و بعضی اصلاحات در قانون کار برای کاهش فشار بر این طبقه صورت گرفت.
تغییرات زیربنایی در شهرها فقط تغییرات جمعیتی و اجتماعی نبود، بلکه شهرها از نظر کالبدی نیز به کلی دگرگون شدند. پیشرفت تسلیحات جنگی باعث از بین رفتن برج‌ها، دروازه‌ها و خندق‌ها در اطراف شهرها و همچنین در اطراف مقرهای حکومتی شد.
شاید بتوان اذعان نمود که هیچ پدیده ای در تاریخ شهرسازی، چه در اروپا و چه در سایر نقاط جهان به اندازه اتومبیل بافت و کالبد شهرها را تغییر نداده است. اتومبیل مقیاس شهرها را عوض کرد. مجاورت محل کار با محل زندگی، متراکم بودن بافت شهری، کوچه‌های باریک با مقیاس انسانی و محوریت مراکز محلات، همه از بین رفت و مقیاس انسانی تبدیل به مقیاس اتومبیل شد. مدرنیته، نهادهای مدرن و ساختمان‌های جدیدی را هم با خود به داخل شهر به همراه آورد، از جمله پارلمان، وزارتخانه، ایستگاه راه‌آهن، موزه، نمایشگاه، بیمارستان، شهرداری، دادگستری و دانشگاه.
1-1- اولین ساختمان‌های مدرن
از اواخر قرن هجدهم میلادی، به تدریج مصنوعات جدید صنعتی وارد امور ساختمانی شد. در ابتدا این مصنوعات برای احداث پل‌ها، کارخانجات، تأسیسات بندرگاهی و سیلوهای گندم و سپس بناهای عمومی و ساختمان‌های مسکونی مورد استفاده قرار گرفت.
پل چدنی بر روی رودخانه سورن (1775- 1779) در شراپشایر انگلستان، اولین نمونه پل قوسی بود که با مصالح مدرن، يعنی قطعات چدنی احداث شد. این پل دارای 30 متر دهانه و 15 متر ارتفاع بود که در زمان خود دستاورد بزرگی محسوب می‌شد. پل ساندرلند (1793- 1796) که آن هم در انگلستان و با تیرهای چدنی ساخته شد، بیش از دو برابر پل قبلی یعنی 72 متر دهانه داشت و بالاخره پل معلق كليفتون (1864) در بریستول انگلستان با 214 متر دهانه ساخته شد.
اسکلت فلزی به عنوان سازه ساختمان برای اولین بار در یک کارخانه ریسندگی در شرازبری در انگلستان (1796- 1797) مورد استفاده قرار گرفت. در این ساختمان دیوارهای خارجی، آجری و باربر بودند و از تیر و ستون‌های چدنی برای سازه داخلی استفاده شده بود. متعاقب آن یک کارخانه ریسندگی در هفت طبقه بین سال‌های 1799- 1801در سالفورد انگلستان احداث شد. طول ساختمان 46 متر و عرض آن ۱4 متر بود. در این ساختمان دیوارهای خارجی باربر بودند و ستون‌های چدنی در دو ردیف در وسط ساختمان، بار تیرهای چدنی را تحمل می‌کردند.
اولین نمایشگاه بین المللی در هاید پارک شهر لندن در سال 1851 میلادی برگزار شد. ساختمان عظیم قصر بلورین توسط جوزف پاکستن برای این نمایشگاه طراحی شد. می‌توان گفت که این ساختمان اولین اثر شاخص معماری با مصالح کاملاً مدرن، يعنی چدن و شیشه بود که اجزای آن به صورت پیش‌ساخته در کارخانه تولید و سپس در محل نصب شدند، اگر چه شکل بام بنا به صورت سنتی یعنی با قوس نیم دایره اجرا شد.
این ساختمان با 71500 مترمربع زیربنا، بزرگ‌ترین ساختمان ساخته شده تا آن زمان بود. در این ساختمان انواع و اقسام گل‌ها و گیاهان از اقصی نقاط جهان برای بازدیدکنندگان مشتاق به نمایش گذاشته شده بود. پس از پایان نمایشگاه، این قصر در منطقه سیدنهم هیل شهر لندن در سال 1854 مجدداً احداث شد، ولی در سال 1936 به صورت اتفاقی در اثر آتش‌سوزی از بین رفت.
نمایشگاه بین المللی مهم دیگری در شهر پاریس در سال 1889 به مناسبت یکصدمین سال انقلاب کبیر فرانسه برگزار شد. دو بنای مهم به نام‌های برج ایفل و تالار بزرگ ماشین در این نمایشگاه جلب توجه می‌کرد. برج ایفل توسط گوستاو ایفل، مهندس راه‌وساختمان، طراحی و اجرا شد. این برج تمام فولادی با 324 متر ارتفاع، بلندترین ساختمان ساخته شده تا آن زمان محسوب می‌شد. برج ایفل به صورت نمادی از صنعت و تکنولوژی جدید و نویددهنده شکوفایی عصر مدرن بود.
پس از پایان نمایشگاه، بسیاری از هنرمندان، ادبا و متفکران، که بیشتر عقیده به شیوه های تاریخی هنر و معماری داشتند، خواستار برچیده شدن این هیولای تکنولوژیک از میان بافت تاریخی شهر پاریس شدند. ولی این بنا باقی مانده و هم‌اکنون به صورت نماد شهر پاریس و کشور فرانسه درآمده است. برج ایفل یکی از پرجاذبه‌ترین ساختمان‌های مورد توجه جهانگردان در دنیا است و سالانه بیش از 6 میلیون نفر از این برج دیدن می‌کنند.
ساختمان تالار ماشین نیز در نوع خود بی‌نظیر بود. این ساختمان برای به نمایش گذاردن آخرین و جدیدترین انواع ماشین آلات و تولیدات صنعتی در آن، طراحی شده بود. مصالح به کار رفته در این ساختمان تماماً مصالح جديد، یعنی شیشه و فولاد بود. دهانه وسط این بنا با خرپای فولادی به طول 115 متر پوشیده شده بود که خود رکورد استثنایی در صنعت ساختمان در آن زمان بود. مهندس معمار این ساختمان فردیناند دوترت و مهندس سازه آن ویکتور کنتمين بود. تالار ماشین در سال 1910 تخریب شد.
ساختمان‌های مورد اشاره در فوق، تحولات بسیار گسترده‌ای در زمینه ساختمان‌سازی به وجود آوردند و راه را برای به کارگیری مصالح و فناوری جدید باز کردند. ولی باید توجه داشت که معماری مدرن به صورت یک مکتب معماری با مبانی نظری مدون و ساختمان‌های ساخته شده بر اساس اندیشه مدرن از اواخر قرن 19 میلادی شکل گرفت. شهر شیکاگو در امریکا و شهرهای بروکسل و پاریس در اروپا خاستگاه این معماری بودند.
بر اساس ویژگی‌های نظری و هنری، معماری مدرن را می‌توان به سه دوره معماری مدرن اولیه، متعالی و متأخر تقسیم کرد. دوره زمانی معماری مدرن اولیه، از سال 1885 تا اوایل جنگ جهانی اول، یعنی سال 1914 بود.
2- مکتب شیکاگو
شیکاگو در اواخر قرن 19 مرکز خطوط راه‌آهن و ارتباط بین شرق و غرب امریکا بود. همچنین این شهر مرکز تجاری مهمی به شمار می‌آمد و از سال 1885 میلادی، فعالیت‌های شدید اقتصادی و به تبع آن اجرای ساختمان‌های تجاری و اداری آغاز شده بود. با توجه به این که آتش‌سوزی سال 1871 بیشتر قسمت‌های این شهر را از بین برد، لذا زمینه برای تحولات جدید آماده بود.
در این زمان در شیکاگو مهندسان سازه و معماران جوانی وجود داشتند که عمدتاً در اروپای غربی و شهرهای شرق امریکا همچون بوستون و نیویورک تحصیل کرده بودند. اولین مهندس مطرح در این مكتب، ویلیام لی برون جنی ، تحصیل کرده مدرسه هنر و تولیدات در فرانسه بود. وی به عنوان مهندس سازه، دفتر مهندسی و معماری خود را در سال 1868 در شیکاگو تأسیس کرد. او در سال 1869 کتابی به نام اصول و عمل در معماری به رشته تحریر درآورد.
جنی ساختمان خانه بیمه را بین سال های 1884 تا 1885 ساخت. این بنای 10 طبقه (تخریب شده)، اولین برج با سازه فولادی و دیوارهای پرده‌ای (دیوار غیرباربر) در طبقات فوقانی بود. ساختمان مهم دیگری توسط جنی به نام فر استور بین سال‌های 1890 تا 1891 در شیکاگو احداث شد. فر استور ساختمانی با سازه کاملاً فولادی و دیوارهای پرده‌ای بود.
به جز شرکت جنی، 3 شرکت مهم ساختمانی دیگر در شیکاگو بودند که ساختمان های بلندمرتبه مدرن در این شهر و سایر شهرهای امریکا احداث کردند. نام هر یک از این 3 شرکت به اسم دو مهندس اصلی آن شرکت نامیده می شد.
شرکت هولابرد و راچ ساختمان 12 طبقه تاكوما را در سال 1887 اجرا کردند. این اولین برج تمام فولادی بود و تمام اتصالات آن با پرچ انجام شده بود. هولابرد قبل از تأسیس شرکت با راچ، مدتی به عنوان مهندس در شرکت جنی کار کرده بود.
شرکت برنهم و روت ساختمان 16 طبقه مونادناک را بین سال های 1889 تا 1891 ساختند. دیوار خارجی این برج، دیوار باربر و سازه داخلی آن اسکلت فلزی بود. این برج فاقد هر گونه تزئینات و یا تاریخ‌گرایی در نمای آن بود. این شرکت ساختمان 22 طبقه معبد مسونیک را در سال 1892 ساخت. این ساختمان (تخریب شده) اسکلت تمام فولادی داشت و بلندترین ساختمان جهان در آن زمان بود.
برج 16 طبقه ریلاینس در بیش از یک قرن پیش توسط این شرکت در طی سال‌های 1894 و 1894 طراحی و اجرا شد. این برج را می‌توان به عنوان الگوی اولیه برای بسیاری از برج‌های مدرن امروزین قلمداد کرد. به طور کلی عرض پنجره‌ها و سطح سطوح شفاف نسبت به غیرشفاف در دیوارهای باربر کم است. ولی به کارگیری دیوارهای پرده‌ای به جای دیوارهای باربر برای بدنه خارجی بنا، امکان استفاده از پنجره‌های عریض در نمای ساختمان را برای اولین بار میسر کرده بود. با توجه به سازه فولادی و دیوارهای غیرباربر، سطح وسیعی از دو نمای اصلی این برج با شیشه پوشیده است.
در این بنا از پنجره‌های معروف به پنجره شیکاگو که به نام پنجره خلیج هم معروف است استفاده شد. این پنجره‌ها از سه قسمت تشکیل شده است. دو پنجره باریک کناری با زاویه 45 درجه از بدنه نمای بنا بیرون می‌آید و یک پنجره وسیع در بین این دو قرار می‌گیرد. نوع ساده‌تر پنجره شیکاگو نیز سه قسمتی است، ولی کاملاً مسطح است و از بدنه نما بیرون نمی‌آید. این پنجره‌ها سطح وسیعی از نما را می‌پوشانند و امکان نور و تهویه بیشتر و دید و منظر گسترده‌تر را میسر می‌سازند.
شرکت آدلر و سالیوان نیز یکی دیگر از شرکت‌های مهم در مکتب شیکاگو محسوب می‌شد. لویی سالیوان معروف‌ترین معمار این سبک، یکی از مدیران این شرکت بود. او مدتی محدود و به صورت ناتمام در دانشگاهی در بوستون و مدرسه هنرهای زیبای پاریس به تحصیل مشغول بود و در این بین مدتی در شرکت جنی کار کرد. سالیوان ساختمان‌های بلندمرتبه متعددی در شیکاگو، نیویورک، سنت لوئیس و بوفالو در چارچوب مکتب شیکاگو طراحی نمود.
در حوزه معماری، او برای اولین بار در سال 1896، شعار فرم تابع عملکرد را که از شعارهای محوری معماری مدرن است، مطرح کرد. در این شعار منظور این است که شکل ساختمان و یا هر شیئی باید بر اساس کارکرد و یا هدف آن باشد. همان‌گونه که در طبیعت فرم تنه درخت، عضلات پای اسب و آوندهای یک برگ و هم چنین فرم مصنوعات مدرن مانند هواپیما، لوکوموتیو، اتومبیل و دستگیره در، منطبق با عملکرد هر یک شکل گرفته است.
سالیوان از تزئینات به صورت محدود بر روی ساختمان‌های خود استفاده کرد و در این زمینه تحت تأثیر نهضت هنر نو در اروپا بود. او در کتاب خود به نام صحبت‌های کودکستانی در سال 1901، استفاده از هر گونه تزئینات در ساختمان را رد کرده بود. در طی دو دهه آخر قرن نوزدهم، اولین نمونه ساختمان‌های مدرن به دور از هرگونه تاریخ گرایی و تزئینات در شهر شیکاگو ساخته شد. در طی این مدت ساختمان‌های بلندمرتبه با اسکلت فولادی، دیوار غیرباربر و پنجره‌های وسیع برای نخستین بار احداث شد. اصول نظری و روش‌های طراحی و اجرایی این معماران، که به نام مکتب شیکاگو شهرت یافت و می‌توان این اصول را منشور اولیه معماری مدرن محسوب کرد، به قرار زیر است:
1. طراحی بناهایی بر اساس مقتضیات و نیازهای عصر مدرن؛
2. نگاه به آینده و به کارگیری مصالح و مصنوعات مدرن؛
3. استفاده از اسکلت فولادی برای ساختار کل بنا؛
4. نمایش ساختار بنا در نمای ساختمان؛
5. عدم تقلید از سبک‌های گذشته؛
6. استفاده بسیار اندک از تزئینات؛
7. استفاده از پنجره‌های عریض که كل دهانه بین ستون‌ها را می‌پوشاند.
ساختمان های مکتب شیکاگو در سایر شهرهای بزرگ و صنعتی در شمال شرق امریکا، به صورت الگو مورد توجه قرار گرفت. در شهرهایی همچون نیویورک، بوستون، فيلادلفيا، پیتسبورگ، دیترویت، کلیولند و کلمبوس، تعداد زیادی ساختمان بلندمرتبه به تأسی از مکتب شیکاگو احداث شد.
در شهر شیکاگو در سال 1893نمایشگاهی به نام نمایشگاه بین المللی کلمبیا به مناسبت چهارصدمین سال کشف قاره آمریکا برگزار شد. این نمایشگاه آغازی بر پایان معماری مکتب شیکاگو بود.
ساختمان های ساخته شده در این نمایشگاه عمدتاً به سبک نئوکلاسیک طراحی شدند و دو تن از معماران معروف مکتب شیکاگو نیز در طراحی این نمایشگاه شرکت داشتند. برنهم رئیس اجرایی ساختمان‌های نمایشگاه بود. او سایت پلان مجموعه نمایشگاه را نیز طراحی کرد. سالیوان جزو گروه طراحان معماری بود. او ساختمان ترابری را طراحی کرد و یک قوس بزرگ زیبای رومی در بالای سردر ورودی ساختمان قرار داد.
نمایشگاه بین المللی کلمبیا ضربه مهلکی به مکتب شیکاگو و نهضت معماری مدرن در امریکا وارد کرد. لذا ستاره اقبال معماری مدرن به تدریج تا بعد از پایان جنگ جهانی اول رو به افول رفت و سبک‌های تاریخ‌گرایی مجدداً به عنوان سبک‌های غالب در شهرهای بزرگ آمریکا مطرح شدند.
در این جا لازم است نام دو معمار دیگر که مرتبط با مکتب شیکاگو بودند عنوان شود. نفر اول هنري هابسون ریچاردسون است. او تحصیلات خود را در دانشگاه هاروارد در بوستون و هنرهای زیبا در پاریس به اتمام رساند. از او می‌توان به عنوان اولین معمار معروف امریکایی با شهرت جهانی نام برد. اگرچه قبل از وی معمار دیگری به نام توماس جفرسون، فردی شناخته شده در سطح بین المللی بود، جفرسون بیشتر به علت همکاری در تدوین قانون اساسی آمریکا و همچنین به عنوان سومین رئیس جمهور آمریکا معروف است نه به لحاظ یک معمار شناخته شده.
ریچاردسون ساختمان 7 طبقه مغازه مارشال فیلد (1885- 1887) را طراحی کرد. این ساختمان بسیار مورد توجه معماران مکتب شیکاگو قرار گرفت. سازه داخلی این بنا فلزی و دیوارهای خارجی آن باربر بود. نمای خارجی ساختمان با سنگ پوشیده شده بود و ساختمان تزئیناتی نداشت. در طرح‌های روت و سالیوان تأثیر ساختمان‌های ریچاردسون محسوس است.
نفر دوم، فرانک لوید رایت است. او تحصیلات منظم دانشگاهی نداشت، ولی اولین تجربه حرفه‌ای خود را در یکی از معروف‌ترین دفاتر معماری آن زمان، یعنی دفتر آدلر و سالیوان، به مدت 5 سال (1888-1893) کسب کرد. اگرچه او معروف‌ترین معمار امریکایی تا به امروز است، ولی رایت برای دو نفر ذکر شده احترام خاصی قائل بود. رایت همواره از سالیوان به عنوان استاد محبوب و از آدلر به عنوان کهن‌سرور بزرگ یاد می‌کرد.
ساختمان های اولیه طراحی شده توسط رایت مانند خانه چارنلی (1892) در شیکاگو و ساختمان لارکین (1904- 1905) در بوفالو در ایالت نیویورک تحت تأثیر مکتب شیکاگو بود. البته رایت مقید به این مکتب نماند و پس از جدا شدن از شرکت فوق، به تدریج از مبانی این مکتب فاصله گرفت. او پس از مدتی، خصوصاً بعد از اجرای خانه روبی در سال 1909، به عنوان شاخص‌ترین چهره سبک معماری ارگانیک معروفیت بین المللی یافت. اگرچه عمر مکتب شیکاگو از دو دهه فراتر نرفت، ولی از چند جهت این مکتب حائز اهمیت است.
نخست آن‌که پیشرفت تکنولوژی و استفاده از تکنیک‌ها و مصالح جدید ساختمانی مانند اسکلت فلزی، شیشه های وسیع، انرژی برق، تأسیسات مرکزی و آسانسور، مقتضیات جدیدی را در معماری ایجاد می‌کرد که برای اولین بار در مکتب شیکاگو این مقتضيات تدوین و به مورد اجرا گذارده شد.
دوم آن‌که، احداث ساختمان‌های مرتفع با اسکلت تمام فولادی برای اولین بار در شهر شیکاگو صورت گرفت. تا قبل از آغاز مکتب شیکاگو، از چدن به عنوان ستون در ساختمان‌ها استفاده می‌شد. چدن مقاومت فشاری بسیار بالا دارد، ولی شکننده است. چدن در برش، کشش و پیچش ضعیف است و همچون فولاد مقاوم نیست.
سوم آن‌که، این اولین سبک با گستره جهانی بود که در امریکا آغاز شد. برای اولین بار معماران امریکایی به جای پیروی از اروپاییان، خود بانی سبک جدیدی در معماری بودند. معماران اروپایی همچون آدولف لوس و لوکوربوزیه و همچنین جنبش فوتوریست ها به تحسین این نوع معماری پرداختند و تا حدودی تحت تأثیر آن بودند.
به تحقیق باید عنوان نمود که برج‌سازی به شیوه مدرن (چه از نظر ساختار و چه از جهت نما) که شاخصه معماری مدرن است، برای نخستین بار در شهر شیکاگو شکل گرفت.